Εξάρτηση απο το internet και απο το gaming: Πραγματικότητα και δαιμονοποίηση
Πέρασαν ήδη 10 χρόνια από τότε που η επιστημονική κοινότητα στον χώρο των ανθρωπιστικών επιστημών άρχισε να ασχολείται με μια πρωτοεμφανιζόμενη ψυχική διαταραχή, απόρροια της καλπάζουσας τεχνολογικής εξέλιξης στον χώρο των Η/Υ και της διαδικτυακής επικοινωνίας. Η διαταραχή αυτή ονομάστηκε internet addiction disorder (εφ εξής IAD), δηλαδή διαταραχή εξάρτησης από το internet. Παρ’ ότι ακόμα δεν συμπεριλαμβάνεται στον επίσημο κατάλογο των ψυχικών διαταραχών, το φαινόμενο απασχολεί και προβληματίζει κοινωνιολόγους και ψυχολόγους όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια, καθώς περιστατικά κατάχρησης του διαδικτύου αλλά και των ηλεκτρονικών υπολογιστών ως μέσο διασκέδασης γενικότερα, τείνουν να πάρουν μορφή παγκόσμιας επιδημίας. Την γενικότερη ανησυχία εντείνει το γεγονός πως θύματα της διαταραχής είναι κυρίως νέοι άνθρωποι και παιδιά. Σε ορισμένες χώρες δε –όπως η Κίνα και η Νότια Κορέα- η εξάρτηση αυτού του είδους έχει λάβει σοβαρές διαστάσεις και έχουν καταγραφεί αρκετά περιστατικά θανάτων ύστερα από πολλές ώρες συνεχούς ενασχόλησης με το internet και τα ψηφιακά παιχνίδια.
Θα πρέπει να τονιστεί εδώ πως η IAD δεν αναφέρεται μόνο στην κατάχρηση του internet, αλλά και στο φαινόμενο της εξαρτητικής ενασχόλησης με ηλεκτρονικά παιχνίδια, τα οποία δεν παίζονται κατ’ ανάγκην μόνο μέσω του διαδικτύου, αλλά σε οποιονδήποτε Η/Υ βρίσκονται εγκατεστημένα ως προγράμματα.
Τι ακριβώς είναι όμως η IAD; Τα περισσότερα χαρακτηριστικά της είναι αυτά που συναντάμε σε εξαρτητικές συμπεριφορές από ουσίες. Μπορεί να απουσιάζει βέβαια το στοιχείο της σωματικής εξάρτησης που συναντάμε στην χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών, αλλά η ψυχολογική εξάρτηση από τη χρήση του internet και του gaming μπορεί να έχει πολύ ισχυρή ένταση. Όπως ακριβώς ένας ηρωινομανής κατακλύζεται από την επιθυμία να κάνει χρήση για να καλύψει –κυρίως- τα ψυχολογικά και συναισθηματικά ελλείμματα που έχει και να αισθανθεί καλύτερα, έτσι και ο εθισμένος χρήστης του διαδικτύου καθίσταται μη λειτουργικός στην προσωπική και κοινωνική του ζωή, όσο βρίσκεται μακριά από την οθόνη και το πληκτρολόγιό του. Αποζητά μόνο τη διαρκή ενασχόληση με τις διαδικτυακές εφαρμογές ή τα παιχνίδια με τα οποία καταπιάνεται, γιατί μόνο τότε ξεχνά τον όποιο ψυχικό πόνο ή τα προβλήματα τα οποία αντιμετωπίζει στην καθημερινότητά του. Δεν είναι τυχαίο πως στην διεθνή ορολογία τα άτομα με IAD αναφέρονται ως Netaholics (net=ιστός, εκ του παγκόσμιου ιστού που παραπέμπει στο διαδίκτυο), κατ’ αναλογίαν με τον όρο alcoholics που αναφέρεται στους αλκοολικούς.
Πού οφείλεται όμως αυτό το είδος της συμπεριφοράς; Για την εξήγησή της θα πρέπει να ανατρέξουμε στα επιστημονικά δεδομένα που οι κοινωνικές επιστήμες διαθέτουν από τη μελέτη του φαινομένου της ουσιοεξάρτησης, μιας και οι ομοιότητες είναι πολλές. Οι επιστήμονες που ασχολούμαστε με τον χώρο της πρόληψης υποστηρίζουμε πως η χρήση ουσιών είναι απλά ένα –πολύ- πιθανό αποτέλεσμα στο οποίο οδηγούνται τα άτομα λόγω κάποιων συγκεκριμένων ψυχοσυναισθηματικών αιτίων. Με άλλα λόγια δεν σημαίνει πως οποιοσδήποτε κάνει μια φορά χρήση κάποιας εξαρτησιογόνας ουσίας, -νόμιμης ή παράνομης- γίνεται αυτομάτως χρήστης και αποκτά εξάρτηση. Αυτό που έχει σημασία είναι οι λόγοι για τους οποίους κάποιος δοκιμάζει τη χρήση. Είναι μια απόπειρα δοκιμής των ορίων; Ένας εφηβικός πειραματισμός; Μια στιγμιαία παράσυρση; Ή το άτομο αντιμετωπίζει ανυπέρβλητες δυσκολίες να σταθεί στα πόδια του, να αντιμετωπίσει τα άγχη του, να επικοινωνήσει στην καθημερινή του ζωή και να εκφράσει δημιουργικά τα συναισθήματά του; Η χρήση ουσιών καλύπτει συνήθως τέτοιου είδους ψυχοκοινωνικά ελλείμματα του ατόμου και άρα σε αυτά πρέπει να επικεντρωνόμαστε όταν προσπαθούμε να εξηγήσουμε και να αξιολογήσουμε συμπεριφορές.
Κατ’ αναλογιάν το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τη χρήση του Η/Υ ,του διαδυκτίου και της ενασχόλησης με ψηφιακά παιχνίδια (gaming). Πρίν δαιμονοποιήσουμε ,ενοχοποιήσουμε και καταδικάσουμε τα τεχνολογικά επιτεύγματα με τα οποία εμπλέκονται κυρίως τα παιδιά και οι έφηβοι, πρέπει να υιοθετήσουμε μια κριτική θεώρηση της χρήσης τους.
Αυτό που έχει σημασία είναι να γνωρίζουμε τι χαρακτήρα έχει ο άνθρωπος που κάθεται μπροστά από τον υπολογιστή. Είναι ένας άνθρωπος με κριτική σκέψη, εξωστρεφής, δημιουργικός και με αυτοπεποίθηση; Ή είναι ένα άτομο με άγχη που δεν μπορεί να διαχειριστεί, αρνητική εικόνα του εαυτού του, χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση; Ανάλογα με την περίπτωση μπορούμε να υπολογίσουμε και τις πιθανότητες το άτομο να γίνει netaholic. Εξ΄άλλου τα άτομα με τέτοιου είδους ψυχοκοινωνικά ελλείμματα θα μπορούσαν να στραφούν σε οποιαδήποτε εξαρτητική ή προβληματική συμπεριφορά. Ένα άτομο με IAD γίνεται εξαρτημένος από το internet και το gaming γιατί μπορεί να έτυχε να μην έρθει σε επαφή με ναρκωτικά αλλά να έχει επαφή με την τεχνολογία. Σε διαφορετική περίπτωση κατά πάσα πιθανότητα θα γινόταν τοξικομανής. Σε άλλο παράδειγμα, ένα κορίτσι με χαμηλή αυτοεκτίμηση που κατακλύζεται και πιέζεται από τα πρότυπα ομορφιάς που προβάλουν τα ΜΜΕ, θα κινδύνευε να πέσει σε νευρική ανορεξία. Ένα ίδιο κορίτσι θα μπορούσε να μην γίνονταν ανορεξικό προσπαθώντας να αποκτήσει την ιδανική (γι’ αυτήν) εικόνα, αλλά να επιλέξει να κρύψει την εικόνα της πίσω από το πληκτρολόγιο και να καταντήσει να επικοινωνεί μόνο μέσω αυτού, αδιαφορώντας και εγκαταλείποντας την φυσιολογική κοινωνική της ζωή. Αποκτά έτσι μια επικίνδυνα εξαρτητική συμπεριφορά. Με λίγα λόγια ξαναγυρνάμε στην επισήμανση των αιτίων και όχι στο αποτέλεσμα. Ειδικά όσον αφορά την χρήση του internet και το gaming τα αποτελέσματά της σε μια ολοκληρωμένη και στέρεη προσωπικότητα μπορεί να είναι και θετικά. Σε ελλειμματικές προσωπικότητες μπορεί και καταστροφικά
Ένα παράδειγμα: Ένα 15χρονο παιδί αισθάνεται οργή και θυμό. Ξέρει ακριβώς τι νιώθει και θέλει να το διαχειριστεί και να το εκτονώσει, προκειμένου να επανέλθει η ισορροπία μέσα του και να συνεχίσει παραπέρα. Παίζει ένα βίαιο πολεμικό παιχνίδι στον υπολογιστή του. Σκοτώνει ανθρώπους, ανατινάζει κτίρια, γρονθοκοπεί αντιπάλους. Με το σβήσιμο του Η/Υ έχουν τελειώσει όλα και ο θυμός έχει φύγει.
Ένα 10χρονο αγόρι παίζει το ίδιο παιχνίδι. Την άλλη μέρα στο σχολείο χτυπάει άσχημα ένα συμμαθητή του και τον τραυματίζει, χωρίς ακριβώς να συνειδητοποιεί τι έκανε. Στην πρώτη περίπτωση έχουμε ένα άτομο με κριτική σκέψη που αναγνωρίζει τα συναισθήματά του και βρίσκει τρόπο να τα διαχειριστεί μέσω του gaming. Στην δεύτερη περίπτωση έχουμε έναν άκριτο μιμητισμό ο οποίος μεταφέρθηκε αυτούσιος στην πραγματικότητα.
Άλλο παράδειγμα: Ένα 18χρονο κορίτσι κάθεται επί 2 ώρες στον Η/Υ στην Αθήνα, συνομιλώντας διαδικτυακά με τις φίλες της από την Κεφαλονιά. Συζητάνε πόσο όμορφα πέρασαν το καλοκαίρι τους μαζί και κάνουν σχέδια για το επόμενο. Ανταλλάζουν ψηφιακές φωτογραφίες και τις σχολιάζουν.
Ένα άλλο 18χρονο κορίτσι κάθεται 2 ώρες στον υπολογιστή της συνομιλώντας με ένα άγνωστο αγόρι. Δεν σκοπεύει ποτέ να τον συναντήσει γιατί αισθάνεται άσχημα για τον εαυτό της. Της αρέσει όμως να μιλάει μαζί του. Όταν οι γονείς της της ανακοινώνουν πως θα κόψουν το internet γιατί είναι αμελής με τα μαθήματά της, απειλεί πως θα αυτοκτονήσει.
Στην πρώτη περίπτωση δεν μπορούμε να μιλήσουμε για διαταραχή εξάρτησης, παρ’όλο που στους γονείς του κοριτσιού οι 2 ώρες μπορεί να φαίνονται υπερβολικές. Έχουμε ένα άτομο με φυσιολογική κοινωνική ζωή που χρησιμοποιεί τα τεχνολογικά μέσα προκειμένου να επικοινωνήσει με φίλους με τους οποίους δεν μπορεί να έχει εύκολα καθημερινή επαφή. Στην δεύτερη περίπτωση όμως υπάρχει σοβαρό πρόβλημα, γιατί το άτομο μπορεί να λειτουργήσει μόνο όταν είναι σε επαφή με το αντικείμενο της εξάρτησής του (Η/Υ και internet) και όχι στην κανονική του ζωή.
Σε κάθε περίπτωση -και πριν αρχίσουμε να πανικοβαλόμαστε και να δαιμονοποιούμε την «καταραμένη τεχνολογία»- θα πρέπει να γνωρίζουμε τα θετικά στοιχεία της χρήσης, καθώς και να αναγνωρίζουμε τα αρνητικά σημάδια –ειδικά αν είμαστε γονείς και ανησυχούμε για τα παιδιά μας. Θα πρέπει για παράδειγμα να γνωρίζουμε πως υπάρχουν θαυμάσια ηλεκτρονικά παιχνίδια στρατηγικής που αναπτύσσουν την ικανότητα κρίσης και λήψης αποφάσεων, ή προσομοιωτές οδήγησης που βοηθούν στην ανάπτυξη της δεξιότητας της πραγματικής οδήγησης. Ή ότι το internet παρέχει τέτοιο πλούτο πληροφοριών που το παιδί αναπτύσσει (με τα κατάλληλα εφόδια βέβαια) την κριτική του σκέψη και την γνώση του. Αν παρ’ όλα αυτά αναπτυχθούν συμπτώματα εξάρτησης, τα χαρακτηριστικά της IAD μπορούν σχετικά εύκολα να εντοπιστούν από τους γονείς: Απότομη μείωση της σχολικής επίδοσης, αδιαφορία για κάλυψη βασικών αναγκών όπως το φαγητό, ο ύπνος και η σωματική υγιεινή, αποξένωση από τους φίλους και από τα άλλα μέλη της οικογένειας είναι κάποια πολύ εμφανή σημάδια, που συναντώνται και σε τοξικοεξαρτημένους.
Σε ότι αφορά την αντιμετώπιση αλλά και την πρόληψη της IAD υπάρχουν διάφοροι τρόποι. Όσον αφορά την πρόληψη είναι η τοποθέτηση του Η/Υ σε κοινόχρηστο χώρο του σπιτιού, η οριοθέτηση σε λογικά πλαίσια του χρόνου ενασχόλησης με τον Η/Υ, η ενθάρρυνση προς εναλλακτικές δραστηριότητες όπως ο αθλητισμός ή η μουσική. Σημαντικές είναι επίσης οι συνήθειες των ίδιων των γονέων σε σχέση με το internet, καθώς αυτοί αποτελούν πρότυπα για τα παιδιά τους. Όταν έχουμε ήδη σοβαρό πρόβλημα εξάρτησης, τότε η καλύτερη λύση θα ήταν η προσφυγή σε έναν ειδικό επαγγελματία σύμβουλο για βοήθεια.
Η απαγόρευση της χρήσης του internet και της ενασχόλησης με ηλεκτρονικά παιχνίδια στον Η/Υ δεν μπορεί να προταθεί ως λύση, γιατί αποτελούν αναπόσπαστα κομμάτια της κοινωνικοποίησης και της διασκέδασης της σύγχρονης νεολαίας. Αυτό που έχει σημασία είναι να δημιουργούμε ισχυρές προσωπικότητες, με αναπτυγμένες κοινωνικές δεξιότητες, ώστε η χρήση του Η/Υ να είναι εποικοδομητική και όχι αλλοτριωτική. Σε δεύτερο επίπεδο πρέπει στα πλαίσια της οικογένειας να μπαίνουν κανόνες και όρια σε σχέση με την χρήση του Η/Υ και να ακολουθούνται από όλους.
Και κάτι για το τέλος: Πριν υιοθετήσουμε τον πανικό που διαχέεται από τα ΜΜΕ για «ηλεκτρονικά παιχνίδια που κάνουν τα παιδιά μας δολοφόνους», ας σκεφτούμε κατά πόσο στην καθημερινότητά τους τα παιδιά έρχονται σε επαφή με βίαια πρότυπα συμπεριφοράς ή εξοικειώνονται με τη βία, παρακολουθώντας απλά ένα δελτίο ειδήσεων. Ίσως θα έπρεπε να πατήσουμε πρώτα το «off» στο τηλεκοντρόλ, προτού βγάλουμε τον υπολογιστή από την πρίζα.
Ναπολέων Φόρτος,
Κοινωνιολόγος